Dünyanın geniş bir coğrafyasına yayılan ve milyonlarca insanın konuştuğu, yazdığı lisan olan Türkçe, her bölgede içinde çeşitli renk, ton ve kokuda binbir çiçek bulunan bahçeler üzeredir. Her toprağın, havanın, iklimin özelliğine nazaran yetişen çiçekler en hoş kokularla kaynaşır, birbirine eklemlenir. Tüm uzaklıklara karşın her bahçede kesinlikle yer alan ortak bir koku, ortak bir renk olan çiçekler de vardır. Her asır, her mevsim tekrar yeşerir, büyür, bahçeyi kaplar. Bazen Dede Korkut, bazen Manas Destanı, bazen Yunus, bazen Fuzûlî olan bu çiçekler her dem tekrar açar, tüm bahçeleri birbirine bağlar.
Maalesef vakitle ana lisanımız çeşitli nedenlerle birbirinden ayrılmış, Türk cumhuriyetlerinde yazılan bir yapıtla Batı edebiyatındaki bir eser ortasında “ulaşma” manasında fark kalmamıştır. Ortaya işgaller, mankurtlaşma ve lisan üzerindeki oyunlar girmiştir. Kardeşlerin lisanı birbirinden uzaklaşmış, bahçeler tarumar edilmiştir. Hafıza yaralanmış, bahçeler yabani, bize ilişkin olmayan dikenli bitkilerle dolmuştur. Ortak koku gittikçe azalmış, Türkçesinin sesi kısılmıştır.
Zaten tarih boyunca Türk’ün büyük öyküsü daima mahzun, gariptir. Sesi kısılır, imgesi kaybolur. Biliyoruz, bizim öykümüz biraz geç duyulur, üstü örtülür, karanlıkta kalır öykülerimiz. Lakin kesinlikle bir yerden fışkırır, yankılanır. Örneğin Orhun’da, 8. asırda taşlara kazıdığımız öykülerimiz, 10 asır tarihin karanlıklarında kalır. 18. yüzyılda bir yabancı gelip buluncaya kadar sesimiz, öykümüz kaybolur. 10. asırda yazdığımız Dîvânu Lugâti’t-Türk dokuz asır sonra Ali Buyruğu sayesinde mucizevi bir halde bulunur. Yani yazdığımız kelamlık dokuz asır sonra dirilip hayatımıza girer. Öteki yandan Dede Korkut Kitabı’mız, destanlarımız ve öteki el yazmalarımız bizim arşivlerimizde değil gurbet ellerdedir: Vatikan’da, Dresten’de, öteki arşivlerde… Bu nedenle Türk’ün öyküsü mahzundur.
YASAKLANAN TÜRK DESTANLARI
Diğer yandan Türkeli, Türkistan bölgesinin sesi 1875’ten itibaren yine kısılır. Türk coğrafyaları Sovyet işgaline uğrar. Bu bölgede, Azerbaycan’da Dede Korkut, Kırgızistan’da Manas Destanı, Türkmenistan’da Köroğlu yasaklanır. Hatta bu bölgelerde öykümüz yalnızca yasaklanmakla kalmaz dünya tarihinde görülmemiş bir halde, öykü anlatıcılarımız katledilir. Binlerce Türk aydın, müellif, edebiyatçı, şair eşi misli görülmemiş bir kıyıma uğrar, kurşuna dizilir. Cengiz Aytmatov’un babası da kurşuna dizilen aydınlar ortasındadır. Türk’ün sesi, Türk’ün öyküsünün sesi tekrar, bir sefer daha kısılır. Türk’ün kıssası daima bu türlü garip ve mahzundur. İşgal burada bitmez. Bu bölge beşerinin lisanı, kimliği tümüyle unutturulmaya çalışılır. Bilhassa Kril alfabesine geçişle birlikte Türkiye ile Türk halkaları ortasındaki irtibat güzelce kesilir. Böylelikle tıpkı lisanı konuşan insanların lisanı birbirinden uzaklaşır, bir kimlik değişimi ile kardeşler birbirine yabancılaştırılır.
Ama dedik ya Türk’ün kıssası ne kadar engellenirse engellensin bir yol bulup sesini duyurur. 1991’de bu bölgede beş Türk cumhuriyet tekrar özgürlüğüne kavuşur. Bu bir manada Orhun Yazıtları’nın yıllar sonra yine bulunuşu üzeredir. Bu kadar değerlidir ve bu kadar manalıdır. 1875’ten itibaren Rus işgali altına giren ve 1917 Ekim ihtilalinden sonra Sovyet esareti altında yaşamak zorunda kalan Türk halkları 1991 yılından sonra kazanılan bağımsızlıkla birlikte yine gerçek öyküsüne döner. 1991 yılından sonra başka kalmış kardeşlerin buluşması bir kere daha gerçekleşir. Ne var ki bu sefer de Türk cumhuriyetleri ortasında, lisan, din, tarih, kültür ve gelenek birliği ve yakınlığına karşın ortaya giren uzun yılların, ihtilallerin, devirlerin, kardeşler ortasındaki yakınlaşmaya ağır darbeler vurduğu görülür. Sovyet devletinin Türk halklarını kimliksizleştirme ve ulusal ruhu yok etmek için ne kadar önemli çalıştığı ortaya çıkar. 1900’lerin başında İsmail Gaspıralı’nın çıkardığı Tercüman gazetesi tüm Türk bölgelerinden rahatça anlaşılırken 1991’de, uygulanan siyasetler (dil, alfabe, anlayış vb.) sonucu kardeşlerin birbirinden hayli uzaklaştığı görülür. Bu süreçte SSCB idaresinin Türk halkları üzerinde uyguladığı mankurtlaşma siyasetinde edebiyatın kıymetli bir vazife üstlendiği ve bu manada başarılı olduğu görülür. Maalesef Türk lisanları bu siyasetler sonucu birbirinden ayrılmış, Türk cumhuriyetlerindeki bir yapıtla Batı dünyasındaki bir eser ortasında fark kalmamıştır.
NE YAPMALI?
Yüzlerce yıllık ortak sesimizi, ezgimizi tekrar bulmak, keşfetmek istiyorsak birinci durağımız sanat-edebiyatın kurucu metinleri ve çağdaş edebiyatın nitelikli örnekleri olmalıdır. Zira bizler ortak bir lisan ve ruha ilişkin insanlarız. Ortak kültürümüz, ortak tarihimiz bizi birbirimize yaklaştıracaktır. Ortada binlerce kilometre ve farklı yaşadığımız yüzlerce yıl var; fakat biz yeniden de birebir lisan ve bir ruha ilişkin insanlarız. Bizi birbirimize bağlayan kaynaklara, ortak istikametlere, birikimlere bakıp onları tekrar hatırlayarak hafızamızı tazeleyebiliriz. Taşlara geçirdiğimiz birikimlerimizi, öykülerimizi, hafızamızı (Orhun Abideleri) bugün bize bir şey söylemesi için tekrar okuyabiliriz. Büyük bir ailenin birbirini kaybetmiş oğulları olarak konuta dönüş yollarını araştırabilir, bizi birbirimizden ayıran yolları, izleri tekrar yorumlayabiliriz. Kaşgarlı Mahmud’un lügatinden artık çoktan ortamızdan çekilen sözlerimize can vererek birbirimize ulaşmanın bir yolunu bulabiliriz. Yusuf Has Hacib’ten ortak dünya görüşümüzü öğrenip, Divan-ı Hikmet’in hikmetleri ışığında yürüyebiliriz. Dede Korkut kıssaları, Manas’ın büyüklükleri bizi birbirimize yaklaştırabilir. Yunus Emre ile yetmiş iki fırkaya bir bakmayı, Mevlana ile döne döne hakikate değmeyi öğrenebiliriz. Birebir milletin kayıp oğulları olarak Fuzûlî’nin su kasidesinde birliğe gerçek akabiliriz.
Bu kurucu metinleri şöyle sıralamak mümkündür:
Orhun Abideleri
Türk lisanının birinci yazılı dokümanları taşlar üzerine kazınmış metinlerdir. Bu abideler Türk isminin, Türk milletinin isminin geçtiği birinci Türkçe metin olarak kabul edilmiştir. Yenisey Mezar Taşları, Göktürk Mezar Taşları da denilmektedir. Bu abideler Orhun Irmağı boyunca sıralandıklarından Orhun Abideleri olarak anılmaktadır. Bu taşlarda, savaşlar, kahramanlıklar, ibretler, öğütler yer alır. Yazılar güya günümüzde yazılmış üzeredir. Dünyanın bugünlerde büyük problem olarak yaşadığı Çin devletinin oyunları 13 asırda yazıtlarda şöyle yer alır: “Çin milletinin kelamı tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı kelamla, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp konduktan sonra, makus şeyleri o vakit düşünürmüş. Tatlı kelamına, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti, öldün…”
Manas Destanı
Kırgız Türklerinin ulusal destanı olan Manas Destanı, XI ve XII. yüzyıllarda oluşmuş, eski Türk destanlarının ögelerinden beslenmiş ve günümüze kadar var olmuş büyük bir destandır. Manas Destanı, öbür destanlarda olduğu üzere yalnızca kıssalar anlatmakla kalmaz, büyük bir tarihî, sosyolojik birikim özelliği de taşır. Manas Destanı Kırgızların bütün gelenek ve göreneklerini, inançlarını, dünyaya bakışlarını, komşu halklarla alakalarını, masallarını ve din anlayışlarını kıssa eder. Kırgızların düşmanlarını, onlarla yaptıkları çabaları, savaşları mevzu alır. Şamanlık özellikleriyle birlikte İslam, destanın odak temalarından biridir. Manas Destanı bilhassa hacmiyle, uzunluğuyla dünyanın en büyük destanı olarak bilinir.. Fakat, odak her vakit Manas’ın Türkleri özgürlüklerine kavuşturma gayretidir.
Kutadgu Bilig / Yusuf Has Hacib
Türklerin tarihinin dönüm noktalarından biri olan 1071’deki Malazgirt Savaşı’ndan bir yıl evvel Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig (1070), Türk edebiyatı, lisanı ve kültürünün en değerli yapıtlarından biridir. Kitap içerik olarak yeni Müslüman olmuş bir toplumun heyecanlı, coşkulu ve eski inançlarla yeni inançların birlikte yer aldığı geçiş devrinin bütün sancılarını yansıtır. Bu hâliyle de kültürel ve toplumsal değişimleri aktarır. Kitabın yazılış tarihinin 1070 olduğu ve içeriğiyle biçimi birlikte düşünülürse (özellikle Avrupa edebiyatının o dönemi), Kutadgu Bilig’in yalnızca Türk edebiyatının değil dünya edebiyatının da mucize yapıtlarından biri olduğu görülür. Kutadgu Bilig tarih, sosyoloji ve kültürle iç içe bir devlet, toplum, birey inşasına yönelik bir yapı taşısa da her şeyden evvel güçlü bir edebî metindir. Kitap, bireye, insan hayatına ve gönüllere seslenen göndermeleriyle çağdaş bir kıssa, romandır.
Divân-ı Lügâti’t-Türk / Kaşgarlı Mahmud
XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud’un Türkçenin sözlüğü olarak Arapça yazdığı Divân-ı Lügâti’t-Türk Araplara ve Müslümanlara Türkçenin özelliklerini tanıtmayı gayeler. Kaşgarlı Mahmud, Türk lisanı ile Arap lisanının birlikte yürüdükleri bilinsin diye kitabını yazdığını belirtir. Divân-ı Lügâti’t-Türk Türklerin kelam varlığının en değerli hazinesidir. Kitapta Türklerin örf ve adetleri, folkloru, ilmi açıklamalar, deyişleri ile eşsiz bir Türk hafızası görünümündedir.
Kaşgarlı Mahmut kitabın girişinde işittiği bir hadisten kelam eder ve bunu şöyle yorumlar: “‘Türklerin lisanını öğrenin, zira onların saltanatı uzun sürecektir.’ Bu hadis sahih ise –vebali boyunlarına olsun- Türkçeyi öğrenmek dini bir vecibedir. Şayet sahih değilse, Ma’rifet bunu gerektirir.” Türk dünyasının lisanda birbirine yaklaşması için birinci kaynak olarak başvuracağı eser Divân-ı Lügâti’t-Türk olmalıdır.
Atabetü’l Hakayık/ Ahmet Edip Yükneki
Ahmet Edip Yükneki’nin Atabetü’l Hakayık (Gerçeklerin Eşiği) isimli yapıtı Kutadgu Bilig ve Divân-ı Lügâti’t-Türk’ten sonra Türk edebiyatının en değerli yapıtlarından biri sayılır. Aruz kalıbıyla yazılmış bir hikmet, ahlak kitabıdır. Uygunluklar, berbatlıklar, bilgisizlik, lisan ve kibir hakkındaki kitap ahlaki öğütler vermek için yazılmıştır. Ayet ve hadislerle desteklenmiş, toplumun ahlak temelleri üzerine bir kitaptır. Hakaniye Türkçesiyle yazılmış kitapta ahlaklı olmanın yolları, bilginin faydası, kibirli olmanın ziyanlarını anlatır. Ahmet Edip bilhassa Türkler ortasında çok sevilen bir kişiliktir ve kitabın tesiri Türkler üstünde fevkaladedir.
Divan-ı Hikmet / Ahmet Yesevi
Halkın anlayabileceği duru ve sade bir Türkçe ile manzum kesimler hâlinde uluşturulan kitap, Türklerin bir diğer değerli kitaplarındandır. Ahmet Yesevi’nin bu şiiri, hikmetleri şifai olarak söylediği, yaşarken de kitaplaşmadığı biliniyor. Daha sonra öbür hikmetlerin de karışmasıyla biraz anonim olan bir kitap ortaya çıkmıştır. Karahanlı Türkçesinin Hakaniye Lehçesiyle yazılmış kitap didaktik bir yapıttır. Kitap dini ve ahlaki öğütler içerir. Ahmet Yesevi bu kitapla daha sonra Anadolu’ya yayılacak tasavvuf kanısının temellerini atmıştır. Kendi periyodunda Arapça ve Farsça edebiyat lisanı olmasına karşın Ahmet Yesevi yapıtını Türkçe yazmış, Türkçenin bir edebiyat lisanı olmasına büyük katkı sağlamıştır.
Dede Korkut Hikâyeleri
Dede Korkut Kıssaları, Asya’da başlayıp Anadolu’da zenginleşen, gelişen Türklerin en kıymetli yazılı edebî kaynakları ortasındadır. Dede Korkut Kıssaları, yalnızca edebî değil, sosyolojik, tarihi olarak da bedelli, emsalsiz metinlerdir. Zira o devir beşerinin yaşayışı, olaylara bakışı, âdetleri bu metinlerde yer alır. Bu manada bir kültür, edebiyat ve medeniyet algısını yansıtır. Bir edebî metin olarak kurgulanmalarına karşın, Oğuzların kültürel birikimleri, hayatı algılayışları, maneviyatları, yerleri, kelam ve bakış açıları değerli dokümanlar olarak öykülere serpiştirilmiştir. Böylelikle periyodun Oğuz Türklerinin ruhu, manevi kıymetleri, gelenekleri, şiirsel kıssalarla gözler önüne serilmiş olur. Kıssalarda bir durum anlatılırken, bir yandan da açık, anlaşılabilir bir Türkçe ile bir “Türk modeli” inşa edilir.
Siyasetname / Nizamülmülk
Nizamü’l Mülk (1018-1092), Selçuklu sultanları Alparslan ve Melikşah’ın veziri olarak otuz yıl boyunca devlet idaresinde kelam sahibi olmuş, görüşleriyle sultanların kararlarını etkilemiştir. Melikşah’ın devlet idaresi hakkında kapsamlı bir rapor istemesi üzerine yazılan Siyasetname bugün bile kıymetini koruyan bir yapıttır.
Heft Peyker / Genceli Nizami
Mesnevi biçiminin kurucularından kabul edilen Genceli Nizâmî, Doğu’nun en büyük şairlerinden, kıssa anlatıcılarından biridir. Kendisinden sonra emsal eserler veren büyük müellifler, düşünürler Mevlânâ, Hâfız, Sadî, Fuzûlî, Molla Câmî’yi etkilemiş, Firdevsî’nin yolunda büyük destansı anlatımı ileriye taşıyarak hamse çeşidinin başlatıcılarından olmuştur. Onun ünlü hamsesinde Mahzenü’l-Esrâr, Hüsrev ile Sevimli, Leylâ ile Mecnun, İskendernâme, Heft Peyker isimli beş mesnevi yer alır. Yenilikçi, kurguya değer veren Genceli Nizâmî, anlatılarında aşkı daima merkeze almıştır. O kahramanlık anlatılarından aşk bahsine geçmiş, tüm anlatılarında aşkı yüceltmiştir. Bu tematik yaklaşım yanında biçimde de yenilikçi olmuş, şiir ve öykünün birlikteliği olan “mesnevi” cinsinin temellerini atmış, bütün Doğu edebiyatını bilhassa 15. yüzyıldan itibaren mesnevi tipinde eserler veren tüm Türk divan edebiyatı müelliflerini asırlarca etkilemiştir.
Mesnevi / Mevlânâ
Mesnevî yazıldığından bugüne kültürel hayatımızı, sanat ve edebiyatımızı derinden etkilemiş, pek çok müellifin, sanatkarın, şairin ilham kaynağı olmuş, bu toprağın ürettiği müstesna yapıtlardan biridir. Mesnevî insanımızın his ve kanılarını yansıtmış, onlara bütün çağlara sirayet eden bir ruh iklimi taşımış, bu yüzden de kalplerine, hafızalarına nakşolunmuştur. Türk sanat ve edebiyatı yüzyıllardır onunla beslenmiş, yalnızca bu topraklarda değil, bütün dünyada okunan bir eser olmuştur. Mesnevî taşıdığı dinî, sosyolojik, kültürel paha yanında büyük bir edebiyat yapıtıdır de. Mevlânâ da büyük bilge, mutasavvıf, şair olma yanında, birebir vakitte büyük bir “hikâye anlatıcısı”dır. Gönül dünyasının sırlarını, insanlığın o büyük macerasını Mesnevî’de öykü lisanıyla sarıp sarmalamış ve ölümsüzleştirmiştir. Öyküye büyük kıymet vermiş, onun inceliklerini fark etmiş, hakikatin orada ışıldayacağının parlak örneklerini sergilemiştir. Öykülerindeki hakikat ışıkları bugünü de aydınlatmaya devam etmektedir.
Divan / Yunus Emre
Yunus Emre, Türk edebiyatının kurucu isimlerinden biridir. Mevlana’nın Farsça, Hacı Bektaşı Veli’nin Arapça yapıtlarına karşılık Yunus Emre Türkçe müellif. Anadolu Türkçesinin günümüze kadar gelmesinde en büyük hisse onundur. Anlaşılır, derin, sade anlatımın usta kullanıcısıdır. Türkçeyi kusursuz bir halde kullanan Yunus Emre, şiir sanatının da erişilmez dehalarından biridir. Ortadan 700 yıl geçmesine karşın, hâlâ şiirleri dün yazılmış üzere yeni ve etkileyicidir. Divan’ı tam bir şaheserdir. Yunus Emre’nin kuşatıcı insan sevgisi İslam’ı ne kadar derinden anladığının bir göstergesidir. Canlı, coşkulu her dem taze şiirleri her nesli her yaştan ve kültürden insanı hâlâ etkilemektedir. Edebiyat lisanı korur, zenginleştirir, biriktirir, daha güçlü bir formda yarınlara aktarır. İtalyanlar lisan manasında Dante’ye, İranlılar Firdevsi’ye, Yunanlılar Homeros’a çok şey borçludur. Biz Türkler ise Türkçemizin bugünkü hâli için Yunus Emre’ye çok şey borçluyuz.
Divan / Fuzuli
Fuzûlî, Türkçenin hoşluğunu ve zenginliğini yapıtlarında sergilemiş, büyük bir şair ve ilim adamıdır. Dahiyane şiirleriyle iyiyi ve kötüyü, erdemsizliği ve fazileti işaret etmiştir. Türkçe onda güçlü bir tabire, ahenge, lirizme ve hoşluğa dönüşür. Fuzûlî yaşarken Türk dünyasının kültür birliği için uğraşmış, Türkçenin ölmez, eskimez şiirlerini yazmış, gerisinde anıtsal eserler bırakmıştır. Fuzuli Türkçesiyle, Orta Asya’da, Kafkasya’da Anadolu’da bir lisan, ortak bir his, ortak bir ruh yaratmayı başarmıştır. Fuzûlî bugün de bundan sonra da Türk edebiyatının, kültürünün, halklarının birliği için kıymetli bir fonksiyon görebilir.
Garibnâme / Âşık Paşa
1330’da Anadolu Türkçesi ile yazılmış Türk edebiyatının en kıymetli mesnevilerinden biri de Âşık Paşa’nın Garibnâme’sidir. Garibnâme, lisan tavrı, bahislerin işleniş biçimi ve içeriğiyle kendinden sonra gelen pek çok muharriri etkilemiş Türk edebiyatının kıymetli yapıtlarından biridir. Âşık Paşa yapıtında birden ona kadar belirlediği hususları hikmet, ibret dairesi içinde kıssalarla, örnek ve mesellerle büyük oranda da nasihat biçiminde işlemiştir. Âşık Paşa periyodunun karmaşası içerisinde Anadolu insanına çıkış yolu gösteren çığır açıcı, öncü bir müellif kişiliği sergilemiş, öncelikle birlik fikri etrafında, tasavvufi aşkı temellendirmiştir. Âşık Paşa, Garibnâme’nin girişinde kitabı devrin yaygın anlayışı olan Arapça ve Farsça olarak değil de niye Türkçe yazdığını izah ederken, Arapça bilmeyen geniş halk kesitini düşünerek, ilmi herkesin öğrenmesi hedefi doğrultusunda Türkçe yazdığını izah eder.
Ali Şîr Nevâî
Türkçenin kıymetli bir başka meşalesi de Ali Şîr Nevâî’dir. XV. yüzyılda Türkistan bölgesi Türk hükümdarı Sultan Hüseyin Baykara’nın yakın arkadaşı olan Ali Şîr Nevâî, Türkçeyi bir sanat lisanı hâline getirmek için yalnızca eser seviyesinde değil, kuramsal olarak da çalışmalar yapmış Muhakemetü’l-Lugateyn isimli yapıtında Farsça ile Türkçeyi karşılaştırmıştır. Türkçe şuuru yüksek bir sanatçı olan Ali Şîr Nevâî kendinden sonra gelen edebiyatçılar için örnek olmuş, yol açıcı bir fonksiyon görmüştür. Tıpkı vakitte bir devlet adamı olan Ali Şîr Nevâî’nin Türkçenin üstünlüğünü savunması pek çok açıdan değerlidir. Ali Şîr Nevâî, çağdaşı Abdurrahman Câmî’nin yolundan gitmiş fakat onun üzere Farsça değil daima Türkçe yazmıştır.
Seyahatname / Evliyâ Çelebi
1611-1685 yıllarında yaşayan Evliyâ Çelebi, elli yıl boyunca Orta Avrupa’dan Balkanlara, Kırım’dan İran’a, Arap Yarımadası’ndan Kuzey Afrika’ya kadar gezdiği yedi iklim ve on sekiz padişahlık yerinin tüm kültürünü, hayatını, aşikâr başlı özelliklerini, tüm kıssalarını derleyip kaydederek yalnızca bölgemizin değil Dünya edebiyatının da en değerli yapıtlarından birini ortaya çıkarmıştır. Evliyâ Çelebi gezip dolaştığı yerlerin coğrafik ve tarihi özellikleri yanında, tüm inançlarını, masallarını, efsanelerini, menkıbelerini, insan bağlarını, geleneklerini, sanatlarını, kültürlerini aktarırken bir “hikâye anlatıcısı” yaklaşımı sergilemiştir. Bu manada Seyahatnâme yalnızca coğrafya, tarih, sosyoloji, seyahat kılavuzu kitabı değil tıpkı vakitte 400 yıl öncesinin harika bir öyküler toplamı, büyük bir kıssalar sandığıdır. Tarih, coğrafya, efsane iç içe geçmiş kıssa formatıyla yeni bir coğrafya, tarih inşa edilmiştir.
Mevlit / Süleyman Çelebi
Süleyman Çelebi (1351-1422) tarafından yazılan ve asıl ismi Vesiletü’n-Necât olan Türk edebiyatının başyapıtlarından Mevlit, mesnevi formatındadır. Mevlit yüzyıllardır en çok okunan ve sevilen mesnevi yapıtlarının başında gelir. Periyoduna nazaran epey sade bir Türkçe ile yazılmıştır. Mesnevi nazım formuyla yazılan bu mevlidin edebî pahası de yüksektir. Peygamber’in Allah katındaki yüksek bedelini anlatan eser Anadolu’da günümüze kadar sevilerek sahip çıkılmıştır. Mevlitler Peygamberin doğum günlerinde okunmak üzere yazılmış edebî yapıtlardır.
Safahat / Mehmet Âkif Ersoy
Mehmet Âkif Ersoy, medeniyetimizin kurucu öncülerinden biridir. Kurucu öncülerin ortak istikametlerinden biri milletlerinin yaşadığı en kritik devirlerinde, en yılgın, yenilmiş ve umutsuz devirlerinde yaşamaları ve bu kritik süreçten kurtuluş yolunu, çıkış yolunu, berrak kanıyı göstermeleridir. Öteki yandan kurtuluş, arınma gayretinde etkin bir rol oynamaları, tarihî süreçte kendilerini sorumlu, misyonlu hissetmeleridir. Bu manada başkaldıran, düzenleyen, değiştiren, düzelten bir uğraş yürütmeleridir. Toplumun kıstırılmışlık anlarını yaşadığı bir periyotta, topluma, umut, manevi güç ve direnç aşılamaları, muştu meşaleleri olmalarıdır. Ortak özelliklerinden bir oburu de saf bir fikir adamı olmayıp sanatçı oluşlarıdır. Ayrıyeten kurucu öncülerin sanatları ile fikirlerinin ayrıştırılamaz oluşu bir öteki ortak paydalarıdır; bunlarda sanat ve niyet iç içedir ve birbirinin içinde erimiştir. Bu isimlere bu nedenle, “kurtarıcı ruh”, “kurtarıcı duruş” ve nihayet “kurtarıcı çıkış” olarak bakılmış, sonraki kuşaklara bir model olarak sunulmuşlardır. Âkif’te, Safahat’ta kurucu öncülerin tüm bu özelliklerini görmek mümkündür.
Bütün bu birikimden ötürü kardeşler ortasında temel sağlamdır, ortaya yıllar girse de yıkılmaz. Bu coğrafyayla bağımızı yine lakin kültür, sanat ile kurabiliriz. Karşılıklı edebiyatçılar olarak büyük şiirler, büyük hikayeler, büyük romanlar yazmalı, büyük sinemalar çekmeliyiz. Edebiyat sonları aşar, kalpleri fetheder. Yüzyılların bu birikiminden, şiirlerden, romanlardan, hikayelerden birbirimize ulaşacak bir yol bulabiliriz. Yeni köprümüz bu alanlar olmalı, karşılıklı olarak büyük çeviri hareketlerine girmeli, iş birliğini sürdürmeli, köprüleri çoğaltmalıyız. Unutulmamalı ki Türk’ün kıssası bütün bu karanlıklara ve aydınlıklara, yükselişlere ve düşüşlere karşın hiç bitmeyecek, çağdan çağa, kuşaktan nesile anlatılmaya devam edecek, sonsuza kadar Türk vilayetlerinde yankılanacaktır. Zira o yazılmış ve yazılacak en büyük öyküdür